در دنیای امروز که صنعت شیلات و آبزی پروری نقش مهمی در تأمین غذای انسان و پایداری محیط زیست دارد، آشنایی با اصطلاحات حوزه صید و پرورش آبزیان اهمیت دوچندان یافته است. چه برای فعالان این حوزه و چه برای علاقه مندان به موضوعات محیط زیستی و غذایی، درک مفاهیم کلیدی و واژگان تخصصی این صنعت می تواند در تحلیل بهتر اخبار، پژوهش و سیاست گذاری موثر باشد. از این رو این مطلب با هدف آشنایی بیشتر مخاطبان با مهم ترین واژگان تخصصی و کاربردی در زمینه صید و آبزی پروری تهیه شده و تلاش دارد با زبانی ساده و روان، مفاهیم کلیدی این حوزه را معرفی کند. اگر به دنیای پویای دریا، پرورش ماهی و شیلات علاقه مندید، تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
مهم ترین اصطلاحات حوزه صید و آبزی پروری
صید و آبزی پروری دو بخش کلیدی و مکمل در صنعت شیلات به شمار می آیند که نقشی حیاتی در تأمین امنیت غذایی، ایجاد اشتغال و حفظ تعادل اکوسیستم های آبی دارند. صید به برداشت مستقیم آبزیان از منابع طبیعی مانند دریا، رودخانه و دریاچه ها اشاره دارد، در حالی که آبزی پروری به پرورش کنترل شده ماهی، میگو، صدف و سایر گونه های آبزی در محیط های مصنوعی یا نیمه طبیعی می پردازد.
با رشد جمعیت و افزایش نیاز به منابع غذایی سالم، اهمیت این دو حوزه روز به روز بیشتر می شود. برای درک بهتر فرآیندها، تجهیزات و مفاهیم رایج در این صنعت، آشنایی با اصطلاحات حوزه صید ضروری است. در این بخش با مجموعه ای از اصطلاحات پرکاربرد و تخصصی در صنعت صید و آبزی پروری آشنا می شویم. این اصطلاحات، پایه درک فرآیندها، تکنولوژی، روش ها و سیاست های این حوزه به شمار می روند و برای فعالان، پژوهشگران، دانشجویان و حتی علاقه مندان بسیار سودمند هستند. برخی از این اصطلاحات شامل:
1. ماهیان خاویاری
ماهی های خاویاری، که به عنوان یک گونه باستانی شناخته می شوند، نزدیک به 200 میلیون سال قدمت دارند و تنها منبع خاویار اصلی به شمار می روند. متأسفانه، جمعیت وحشی این ماهی ها که عمدتاً در دریای خزر و دریای سیاه زندگی می کنند، به دلیل صید بی رویه به شدت کاهش یافته است. این وضعیت نه تنها بقای این گونه های ارزشمند را تهدید می کند، بلکه بر تعادل اکو سیستم های آبی نیز تأثیر منفی می گذارد. بنابراین، اقدامات حفاظتی برای حفظ این موجودات باستانی و زیستگاه های آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
2. جایگزین های خاویار
جایگزین هایی مانند “خاویار گیاهی” و “روده کاپلین” به عنوان گزینه های اقتصادی تر برای خاویار واقعی معرفی شده اند. هرچند این محصولات معمولاً قیمت پایین تری دارند، اما از لحاظ طعم و پیچیدگی با خاویار اصل قابل مقایسه نیستند. به عنوان نمونه، روده کاپلین که معمولاً در انواع سوشی به کار می رود، بافت ترد و طعم ملایمی را ارائه می دهد و به همین دلیل بسیاری از سرآشپزان آن را به عنوان یک افزودنی جذاب در نظر می گیرند که می تواند به غذاهای مختلف رونق ببخشد.
3. صید صنعتی
یکی از اصطلاحات حوزه صید، صید صنعتی است. صید صنعتی به روش هایی از برداشت آبزیان گفته می شود که با استفاده از تجهیزات پیشرفته و در مقیاس بزرگ انجام می شود. این نوع صید معمولاً توسط کشتی های مجهز به رادار، سونار، یخچال و سایر امکانات انجام می گیرد و برای صید گونه هایی مانند ماهی تُن، ساردین و کولی در دریاهای آزاد به کار می رود. هدف از این نوع صید، بهره برداری اقتصادی حداکثری است.
4. صید سنتی
صید سنتی یا محلی، به فعالیت های صیدی اطلاق می شود که با ابزارهای ابتدایی مانند تور دستی، قلاب، قفس یا دام های ساده انجام می پذیرد. این روش معمولاً در مقیاس کوچک تر و توسط ماهیگیران بومی و محلی انجام می شود. صید سنتی نقش مهمی در تأمین معیشت جوامع ساحلی دارد.
5. صید ترال (Trawling)
ترال یکی از روش های رایج صید صنعتی است که در آن، توری سنگین به پشت کشتی بسته می شود و در کف یا میان لایه های آب کشیده می شود تا انواع ماهی ها را به دام بیندازد. این روش به ویژه برای صید گونه های کف زی مانند: میگو، شوریده و کفشک کاربرد دارد، اما ممکن است به بستر دریا آسیب برساند.
6. آبزی پروری (Aquaculture)
آبزی پروری به پرورش کنترل شده آبزیان در محیط های مصنوعی یا نیمه طبیعی مانند استخرهای خاکی، قفس های دریایی، تانک های بتنی و… گفته می شود. هدف از این فعالیت، تولید پایدار و قابل کنترل ماهی، میگو، جلبک و سایر گونه ها برای مصرف انسانی، صادرات یا بازسازی ذخایر طبیعی است.
7. قفس پرورشی (Cage Culture)
یکی دیگر از اصطلاحات حوزه صید، قفس پرورشی است. قفس پرورشی ساختاری توری شکل است که در دریا، دریاچه یا مخازن آبی مستقر می شود و برای نگهداری و پرورش ماهیان به کار می رود. قفس ها امکان استفاده از فضای طبیعی را فراهم می کنند و باعث رشد سریع تر و بهره وری بالاتر می شوند. انواع ماهیان قزل آلا، سی بَس و هامور در این قفس ها پرورش می یابند.
8. استخر خاکی
استخر خاکی یکی از رایج ترین و کم هزینه ترین روش های پرورش آبزیان در مناطق داخلی است. این استخرها معمولاً در زمین های کشاورزی ساخته می شوند و برای پرورش ماهی هایی مانند کپور، آمور و تیلاپیا مناسب هستند. کنترل کیفیت آب، تغذیه و بهداشت در این استخرها از اهمیت بالایی برخوردار است.
9. دوره پرورش (Grow-out Period)
این اصطلاح از سری اصطلاحات حوزه صید به بازه زمانی بین رهاسازی لارو یا بچه ماهی در محیط پرورشی تا رسیدن آنها به اندازه بازار اطلاق می شود. طول این دوره بسته به گونه، شرایط محیطی و نوع خوراک متفاوت است. مدیریت دقیق این دوره برای به دست آوردن محصول با کیفیت و سوددهی مناسب ضروری است.
10. غذادهی (Feeding)
در آبزی پروری، غذادهی یکی از مهم ترین بخش های مدیریت است که بر رشد، سلامت و بازده نهایی تأثیر مستقیم دارد. خوراک آبزیان می تواند شامل پلت های صنعتی، غذای زنده، مکمل های ویتامینی و حتی جلبک های دریایی باشد. زمان، مقدار و نوع غذا بر اساس سن و گونه تعیین می شود.
11. تراکم پرورشی (Stocking Density)
تراکم پرورشی به تعداد آبزیانی که در واحد حجم یا سطح محیط پرورشی نگهداری می شوند گفته می شود. تراکم بالا ممکن است موجب رشد سریع تر شود، اما در صورت عدم مدیریت صحیح، بیماری و استرس را افزایش می دهد. رعایت تراکم مناسب برای حفظ کیفیت آب و سلامت آبزیان حیاتی است.
12. لارو (Larva)
لارو مرحله ای از رشد آبزیان است که پس از تخم گذاری و قبل از تبدیل شدن به بچه ماهی رخ می دهد. در این دوره، آبزیان بسیار حساس، کوچک و نیازمند مراقبت های ویژه هستند. شرایط دمایی، غذایی و نوری مناسب در این مرحله نقش حیاتی دارد.
13. بچه ماهی (Fingerling)
بچه ماهی ها مراحل بعدی رشد بعد از لارو هستند که آماده انتقال به استخرهای پرورشی یا قفس ها می شوند. این مرحله به عنوان نقطه شروع واقعی دوره پرورش شناخته می شود و انتخاب بچه ماهی های سالم و مقاوم از اهمیت بالایی برخوردار است.
14. بیماری های آبزیان
آبزیان نیز مانند سایر موجودات زنده در معرض بیماری هایی هستند که می توانند توسط باکتری، ویروس، قارچ یا انگل ها ایجاد شوند. بیماری هایی مانند Columnaris ،Aeromonas و بیماری لکه سفید در میگو، از جمله تهدیدهای مهم در این صنعت هستند. پیشگیری، تشخیص به موقع و درمان اصولی نقش کلیدی در کاهش تلفات آن دارد.
15. اکسیژن محلول (Dissolved Oxygen)
اکسیژن محلول میزان اکسیژنی است که در آب حل شده و برای تنفس آبزیان ضروری است. کاهش اکسیژن می تواند باعث خفگی و مرگ دسته جمعی ماهیان شود. استفاده از هواده ها، کنترل دمای آب و تغذیه مناسب از راهکارهای حفظ سطح مطلوب اکسیژن است.
16. هوادهی (Aeration)
هوادهی از رایج ترین اصطلاحات حوزه صید است و به فرآیندی اطلاق می شود که طی آن اکسیژن به داخل آب وارد می شود. این کار معمولاً با استفاده از دستگاه های مکانیکی مانند پدل ویل، فواره یا بلوئر انجام می شود. هدف هوادهی، بهبود کیفیت آب و فراهم کردن شرایط بهتر برای رشد آبزیان است.
17. ذخیره سازی ژنتیکی (Broodstock Management)
ذخیره سازی یا مدیریت مولدین شامل انتخاب، نگهداری و اصلاح نژادی ماهیانی است که برای تولید نسل بعدی استفاده می شوند. مولدین قوی و سالم می توانند نسل هایی با رشد سریع، مقاومت بالاتر و کیفیت بهتر تولید کنند. این فرآیند در تکثیر مصنوعی اهمیت ویژه ای دارد.
18. تکثیر مصنوعی (Artificial Breeding)
تکثیر مصنوعی به فرآیندی گفته می شود که در آن تولید مثل آبزیان به صورت کنترل شده و در محیطی خاص انجام می شود. این فرآیند معمولاً شامل تحریک تخم ریزی، جمع آوری تخم و اسپرم، لقاح و پرورش اولیه لاروهاست. تکثیر مصنوعی امکان تولید انبوه بچه ماهی را فراهم می کند.
19. تجهیزات نوری
تجهیزات نوری در پرورش ماهی به منظور تأمین نور مناسب برای محیط های پرورشی استفاده می شوند. نور طبیعی یا مصنوعی به رشد و سلامت ماهی ها کمک می کند و می تواند بر رفتار و الگوهای تغذیه آنها تأثیر بگذارد. استفاده از لامپ های LED به دلیل کارایی انرژی بالا و طول عمر طولانی، به طور فزاینده ای رایج شده است. این لامپ ها می توانند طیف های نوری مختلفی را ارائه دهند که به رشد جلبک ها و گیاهان آبی کمک کرده و در نتیجه اکسیژن مورد نیاز ماهی ها را تأمین می کنند. همچنین، تنظیم مدت زمان روشنایی در طول روز می تواند به شبیه سازی چرخه طبیعی روز و شب کمک کند و به بهبود رفاه ماهی ها منجر شود.
20. نظارت تصویری
تجهیزات نظارت تصویری شامل دوربین و سیستم های ضبط و پخش تصویر هستند که برای کنترل وضعیت و سلامت ماهی در محیط های پرورشی استفاده می شوند. این سیستم ها به پرورش دهندگان این امکان را می دهند که به صورت آنلاین بر روی شرایط محیطی نظارت داشته باشند و هرگونه تغییر یا نشانه ای از بیماری را سریعاً شناسایی کنند. با استفاده از دوربین های با کیفیت بالا، می توان رفتار ماهی ها و الگوهای تغذیه آنها را زیر نظر گرفت و بر اساس آن تصمیمات بهتری در زمینه مدیریت تغذیه و بهداشت اتخاذ کرد. همچنین، این سیستم ها می توانند در شناسایی رفتارهای غیرعادی یا استرس در ماهی ها مؤثر باشند و به بهبود شرایط نگهداری کمک کنند.
21. قفس های ماهی
قفس های ماهی، که به عنوان سیستم های پرورش آبزیان در محیط های کنترل شده شناخته می شوند، نقش حیاتی در صنعت آبزی پروری ایفا می کنند. این قفس ها به تولید کنندگان این امکان را می دهند که ماهی ها را در محیطی امن و بهینه پرورش دهند، در حالی که از آلودگی و خطرات طبیعی نیز محافظت می شوند. با استفاده از قفس های ماهی، می توان به بهره وری بالاتر و کنترل بهتری بر روی کیفیت آب و تغذیه ماهی ها دست یافت. این روش نه تنها به افزایش تولید خاویار و دیگر محصولات دریایی کمک می کند، بلکه به حفظ منابع طبیعی نیز کمک می نماید. لذا، قفس های ماهی به عنوان یکی از راهکارهای پایدار در صنعت آبزی پروری شناخته می شوند.